Nierzadko po orzeczeniu rozwodu sytuacja materialna jednego z małżonków staje się bardzo trudna. Przyczyny bywają różne, najczęściej związane są one z brakiem możliwości zarobkowania przez małżonka, który jest niezdolny do pracy lub w trakcie trwania małżeństwa skupiał się w całości lub w części na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym i w ten sposób zaspokajał potrzeby rodziny.
Artykuł 60 § 1-3 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego dokładnie określa kto i kiedy może domagać się ustalenia alimentów od byłego małżonka. Małżonek, który chciałby uzyskać świadczenie:
– nie może zostać uznany w wyroku rozwodowym za wyłącznie winnego rozkładu pożycia,
– musi znajdować się w niedostatku.
Niedostatek ma miejsce nie tylko wtedy, gdy uprawniony do alimentacji nie posiada żadnych środków utrzymania, ale również gdy nie może w pełni zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb. Usprawiedliwione potrzeby to takie, których zaspokojenie zapewni uprawnionemu normalne warunki życia. Taka interpretacja pojęcia niedostatku wypracowana przez orzecznictwo sądowe jest z pewnością korzystna dla osoby ubiegającej się o alimenty. Wskazuje, iż nie musi zajść całkowity brak środków utrzymania, wystarczy że uprawniony nie będzie mógł zaspokoić w pełni swoich uzasadnionych potrzeb tj. nie będzie mógł normalnie żyć. Warto również pamiętać, iż sąd nie przyzna alimentów w sytuacji gdy poziom życia obojga rozwiedzionych małżonków jest zbliżony.
Kolejna sytuacja, która pozwala na żądanie alimentów od byłego małżonka zachodzi gdy jeden z małżonków:
– uznany został za wyłącznie winnego rozkładu pożycia,
– rozwód doprowadził do istotnego pogorszenia sytuacji materialnej niewinnego małżonka,
Jednakże w tym przypadku nie jest koniecznym ustalenie, iż małżonek niewinny znajduje się w niedostatku. Orzekanie o alimentach na tej podstawie wymaga porównania sytuacji w jakiej małżonek winny znalazł się po rozwodzie z sytuacją, w której znajdowałby się, gdyby pożycie małżonków funkcjonowało normalnie. Istotne będzie to pogorszenie sytuacji materialnej, które potocznie łatwo dostrzec.
Obowiązek dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu wygasa w razie zawarcia przez tego małżonka nowego małżeństwa. Gdy zobowiązanym jest były małżonek, który nie został uznany winnym rozkładu pożycia, obowiązek wygasa także z upływem 5 lat od orzeczenia rozwodu. Sąd może wydłużyć ten termin ze względu na wyjątkowe okoliczności. Gdy zobowiązanym do dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu jest małżonek, który został uznany za winnego rozkładu pożycia to obowiązek ten nie jest ograniczony 5-letnim terminem.
Orzeczenie alimentów na rzecz byłego małżonka obwarowane jest przesłankami, które muszą zostać wykazane lub wykluczone w postępowaniu sądowym. Pojęcie niedostatku lub istotnego pogorszenia musi zostać każdorazowo poddane ocenie sądu.